Η δικτατορία, τα ξόανα και οι ουρανοξύστες


"Είναι το ίδιο το αθηναϊκό τοπίο, λοιπόν, που δεν ανέχεται και αποβάλλει ως ξένο σώμα το γιγαντισμό των μορφών, όπως τα πολυώροφα κτίρια – ουρανοξύστες που κτίστηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και ορθώνονται ως ύβρις προς την ιερή τούτη γη, για να μας θυμίζουν σαν άλλα υπερμεγέθη ξόανα την πιο σκοτεινή περίοδο της σύγχρονης ιστορίας μας."

Τάσης Παπαϊωάννου, Αρχιτέκτων, Επικ. Καθ/τής ΕΜΠ, "Γαίας Εκποίησις", Περιοδικό "Αρχιτέκτονες", Τεύχος 46, σελ 27. Το περιοδικό σε μορφή .pdf που περιλαμβάνει όλο το άρθρο είναι προσβάσιμο κάνοντας κλικ ΕΔΩ

___________________________________________

1. Εισαγωγή

Δε νομίζω να υπάρχει άλλη χώρα στον κόσμο που μια σκοτεινή της περίοδος έχει παίξει τόσο αρνητικό ρόλο στο συλλογικό της ασυνείδητο όσο η Ελλάδα, και αναφέρομαι φυσικά στην περίοδο της δικτατορίας (1967-1974). Η επιβολή της δικτατορίας από μια δράκα επίορκων αξιωματικών , παρότι σύντομη, υπήρξε κατά πολλούς και σύμφωνα με τη λαϊκή μυθολογία το επιστέγασμα μιας μακράς πορείας προς την άβυσσο όπου οι νικητές του εμφυλίου επέβαλαν ένα "κράτος της δεξιάς" με κύριες φιγούρες τον χωροφύλακα και τον ρουφιάνο-περιπτερά ο οποίος σημείωνε όποιον αγόραζε εφημερίδες που δεν ήταν "εθνικώς ορθαί" ενώ ο ίδιος ο αναγνώστης αυτών των εφημερίδων πιθανόν να ήταν και "αντεθνικώς σκεπτόμενος", έχοντας διολισθήσει "εις τας σκοτεινάς ατραπούς των κηρυγμάτων του εθνοκτόνου κομμουνισμού"...

Σίγουρα η κατάλυση των δημοκρατικών ελευθεριών και της συνταγματικής νομιμότητας, η οποία ήρθε "καπάκι" μετά από δεκαετίες διώξεων της "αριστεράς" ΚΑΙ από τους "δεξιούς" ΚΑΙ από τους κεντρώους (Χαρακτηριστική η φράση του Γεωργίου Παπανδρέου παππού του Γιωργάκη "Ο Κομμουνισμός είναι εχθρός του έθνους και της Δημοκρατίας" -αλλά αυτά δεν τα λέμε), ήταν το "κερασάκι στην τούρτα". Μιας τούρτας πολύ πικρής της οποίας τα όποια θετικά (τότε η οικονομία "πετούσε") πνίγηκαν στο θρήνο για την τραγωδία της Κύπρου και στο μίσος όσων υπέφεραν ή είχαν κοντινούς τους ανθρώπους που πολλές φορές "δι' ασήμαντον αφορμήν" πέρασαν μέσα από την κόλαση, αν και, μιλώντας στη βάση των απόλυτων αριθμών, η δικτατορία μας ούτε κατά διάνοια δεν έφτασε τη θηριωδία αυτής του Πινοσέτ, ή του Φράνκο.


2. Υπόβαθρο

Από την άλλη, έστω και κατά κάποιο στρεβλό τρόπο, οι δικοί μας δικτάτορες δεν ήταν πολιτισμικά εσωστρεφείς. Τουναντίον, τους έλκυε ο κοσμοπολιτισμός και με τη βοήθεια της καλής πορείας της οικονομίας, μέσα σε όλα τα άλλα επεκράτησε ένας μεγαλοϊδεατισμός. Αυτός πολλές φορές εκφραζόταν σε αμφιβόλου γούστου εορτές όπως οι αλήστου μνήμης εορτασμοί για την "πολεμική αρετή των Ελλήνων" κατακαλόκαιρο στο Παναθηναϊκό στάδιο.




Άλλες φορές όμως, ο μεγαλοϊδεατισμός αυτός οποίος οδήγησε στον -έστω- οραματισμό έργων μεγάλης κλίμακας εκ των οποίων άλλα ήταν φαιδρά, όπως πχ το περίφημο "τάμα του έθνους" (μια μητρόπολη τεραστίων διαστάσεων στο Γαλάτσι αν δεν κάνω λάθος) ή ακόμα και ενός αεροδρομίου έκτασης 40.000 στρεμμάτων και τεσσάρων διαδρόμων σχεδόν στο μέγεθος εκείνου του πολύ μεταγενέστερου Dallas-Fort Worth στο Τέξας, για το οποίο είχαν προταθεί και πολλές τοποθεσίες όπως η Μακρόνησος, η Τανάγρα, επέκταση του Ελληνικού μέσα στη θάλασσα, και φυσικά τα Σπάτα, όπου και τελικά έγινε το πιο λογικών διαστάσεων (16.000 στρέμματα) αεροδρόμιο όπως το ξέρουμε σήμερα.

Βέβαια, μέσα στο σχετικά μικρό διάστημα της επταετούς δικτατορίας και με δεδομένη την νεοελληνική αδράνεια, λίγα μπορούσαν προφανώς τότε να γίνουν, και ακόμα λιγότερα έγιναν, στα όρια αυτού που οι Αγγλοσάξονες ονομάζουν "pragmatic constraints" (ρεαλιστικά όρια σε ελεύθερη μετάφραση). Ωστόσο είναι αλήθεια (και μάλλον ατυχής κατά πως φαίνεται σύμπτωση) ότι οι δικτάτορες μέσα στην τρέλα τους είχαν οράματα και δρομολόγησαν εξελίξεις οι οποίες για εκείνη την εποχή ενείχαν κάποιο στοιχείο πρωτοπορίας άσχετα αν η εφαρμογή τους δεν υπήρξε και πάντοτε επιτυχής. . .

Κατά περίεργο τρόπο, εκείνες τις αλλοπρόσαλλες μέρες φαίνεται να τέθηκε και σε βάση συζήτησης και το θέμα των υψών των κτιρίων, δηλαδή, να δοθεί στην Αθήνα ένας "Ευρωπαϊκός" αέρας, ενώ χρησιμοποιώντας το ύψος και το μέγεθος σαν εργαλείο, θα μπορούσαν ενδεχομένως να λυθούν και στεγαστικές ανάγκες οργανισμών αλλά και να δημιουργηθεί και μια αγορά κατοικιών "προς τα πάνω".


3. Ψηλά κτίρια και Δικτατορία

Η έκφραση αυτής της τάσης έλαβε χώρα με τον περίφημο αναπτυξιακό νόμο 395/68 "περί του ύψους των οικοδομών και του συστήματος της Ελευθέρας δομήσεως". Ταυτόχρονα, αρχίζει και η κατασκευή του πρώτου πραγματικά ψηλού κτιρίου στην Ελλάδα, του γνωστού "Πύργου Αθηνών" στους Αμπελόκηπους από την εταιρεία "Αλβέρτης και Δημόπουλος" ο οποίος ενσωμάτωνε ότι καλύτερο από πλευράς δομικής τεχνολογίας της εποχής (κεντρικός κλιματισμός, αντι-σεισμική κατασκευή, πάρκινγκ 500 θέσεων, κλπ). Παρά τις αντιφατικές αντιδράσεις, το 1971 γίνονται τα εγκαίνια του πύργου και μια νέα εποχή φαίνεται να αρχίζει... Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή, με 103μ ύψος, το συγκεκριμένο κτίριο ήταν το ψηλότερο των Βαλκανίων, και από τα ψηλώτερα της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης.

Η καλή αυτή αρχή δεν είχε και την καλύτερη συνέχεια παρότι -σε αυτό το κομμάτι, οι προθέσεις ήταν ενδεχομένως- καλές.

Πρώτα απ' όλα, δεν ήταν όλοι οι αρχιτέκτονες του διαμετρήματος ενός Τομπάζη και ενός Βικέλα. Ο μεν Βικέλας με τον "πύργο των Αθηνών" συνδύασε τα αρχαιοελληνικά χαρακτηριστικά με τις λευκές κολώνες με το "διεθνές" στυλ, ενώ ο Τομπάζης πειραματίστηκε με την τεχνοτροπία των Ιαπώνων μεταβολιστών, δίνοντας μας το γνωστό συγκρότημα διαμερισμάτων "Δίφρος" στην Αγία Βαρβάρα Χαλανδρίου.

Δυστυχώς, η υπόλοιπη προσφορά αρχιτεκτονικού έργου στον τομέα των υψηλών κτιρίων υπήρξε από ανεπαρκής έως χείριστη με αποτέλεσμα, με την εξαίρεση κάποιων άρτιων οικοδομημάτων, τα περισσότερα από αυτά να αποτελούν κατακόρυφες προεκτάσεις -σαν να τις είχε επεξεργαστεί κάποιος με photoshop- του γνωστού στυλ των πολυκατοικιών. Με δεδομένο μάλιστα το γεγονός ότι η χωροθέτηση της κατασκευής τους υπήρξε προϊόν τυχαίας διασποράς αλλά και του γεγονότος ότι -ιδίως στην περίπτωση των οικοδομημάτων στα κάτω Πατήσια και στον Άγιο Νικόλαο Αχαρνών, η ποιότητα τους ήταν κακή, αλλά και με τους κτιριακούς τους όγκους όντως επιβάρυναν ήδη -ακόμα και τότε- τις πυκνοκατοικημένες γειτονιές στην οποίες κατασκευάστηκαν, αποτέλεσαν -ενδεχομένως αρνητικά σύμβολα κάθετης αστικής ανάπτυξης (πράγμα που επισημάνθηκε και σε αρχιτεκτονικά περιοδικά της μεταπολιτευτικής -κυρίως εποχής), ιδίως όταν μου αναφέρθηκε από ενοίκους τους εδώ και πάρα πολλά χρόνια ότι κάποιες από τις οικοδομές αυτές κατασκευάστηκαν "κατά παρέκκλιση των κειμένων διατάξεων" (και ο νοών νοείτω).

Επίσης δυστυχώς, και κατά πολύ παράδοξο τρόπο, παρότι οι αρχικές προθέσεις των τεχνοκρατών πράγματι σχετιζόταν με την αναβάθμιση της μητροπολιτικής εικόνας της Αθήνας, η πόλη δεν πρόλαβε να επωφεληθεί του κύματος αυτής της κατασκευής υψηλών κτιρίων κατά ωφέλιμο -όσο γινόταν- τρόπο τα έτη 1971-1980 (οπότε και χτίστηκε το τελευταίο και ενδεχομένως το καλύτερο, το γνωστό "Atrina Center" της Κηφισίας, έργο πάλι του Βικέλα, το κτίριο που σηματοδότησε την αρχή της αυτοκρατορίας του Μπάμπη Βωβού).

Αντί, όπως θα περίμενε κάποιος, να κατασκευαστούν κατά πρώτον εμβληματικά κτίρια γραφείων και δημοσίων οργανισμών σε κεντρικές λεωφόρους, από επιφανείς ξένους και Έλληνες αρχιτέκτονες, γίναμε μάρτυρες μιας μαζικής κατασκευής ως επί το πλείστον υψηλών κτιρίων κατοικιών (το ψηλότερο είναι ο πύργος Απόλλων-κλασική περίπτωση κατακόρυφης ασχήμιας) εκ των οποίων άλλα κατασκευάστηκαν σε κεντρικές λεωφόρους πχ. το συγκρότημα της οδού Μεσογείων, και άλλα βρίσκονται διεσπαρμένα μέσα σε γειτονιές με μόνη χρησιμότητα ενδεχομένως τη σκίαση των γειτνιαζόντων σε αυτά δρόμων το καλοκαίρι.

Από την άλλη, όπως αναφέραμε πιό πάνω, στο πεδίο του "δημόσιου" ή του εμπορικού κτιρίου δεν υπήρξαν θεαματικές εξελίξεις τέτοιες ώστε να δρομολογήσουν μια αντίθετη δυναμική που -εάν και όταν υπήρχε πίεση να μικρύνουν τα ύψη, όπως και τελικά έγινε- να υπάρχει αντίλογος με ήδη υπάρχοντα συμπλέγματα (clusters) υψηλών κτιρίων γραφείων υψηλής ποιότητας σχεδιασμού κατά τα πρότυπα άλλων Ευρωπαίκών και Αμερικανικών μεγαλουπόλεων όπως θα το ήθελαν ίσως οι μεγαλομανείς τεχνοκράτες επί δικτατορίας. Αντίθετα, τα παραδείγματα πυκνώσεων είναι μεμονωμένα με κλασσικότερο παράδειγμα τους πύργους των Αμπελοκήπων όπου όμως, μόνο ο Πύργος των Αθηνών ξεχωρίζει αισθητικά ενώ οι υπόλοιποι ακολουθούν το γνωστό μοτίβο των υπερυψωμένων πολυκατοικιών, επιδεινώνοντας έτσι την όποια οπτική εικόνα άρα και τη δυνατότητα υπεράσπισης τους:


Βέβαια, στο επίπεδο των προθέσεων, παρά τα κωμικοτραγικά χαρακτηριστικά της, η δικτατορία είχε κάποιο τεχνοκρατικό προσανατολισμό, ίσως και εντονότερο σε σχέση με τα μέτρα και τα σταθμά της εποχής που εξετάζουμε, σε σύγκριση με τους απείρως περισσότερους πόρους του σήμερα. Πράγματι, υπήρξαν προσπάθειες οι οποίες αντικατοπτρίζουν μια προσπάθεια να αναχθεί το ύψος σε παράγοντα κρατικού κύρους (εφόσον όπως φαίνεται, ελάχιστες ήταν οι επιχειρήσεις εκείνη την περίοδο που θα μπορούσαν να κατασκευάσουν δικά τους ιδιόκτητα κτήρια).

Δύο αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί οι οποίοι έλαβαν χώρα το 1972 για τα κτίρια του ΟΤΕ και της ΔΕΗ αντίστοιχα , κατέδειξαν τάσεις νεωτερικότητας πάντα σε σχέση με τα μέτρα και τα σταθμά της εποχής. Στον διαγωνισμό του ΟΤΕ καταλήξαμε στην απονομή μόνον ενός δεύτερου βραβείου, και το αποτέλεσμα είναι το γνωστό μας κτίριο του ΟΤΕ στην Κηφισίας. Στον διαγωνισμό για το κτίριο της ΔΕΗ, αν και το πρώτο βραβείο κερδήθηκε από το γραφείο του Τομπάζη, και αποτέλεσε ένα ωραίο δείγμα μεταβολισμού, εν τούτοις το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε. Αξιοσημείωτες είναι και άλλες συμμετοχές, μερικές από τις οποίες συγκρίνονται σαφώς και μάλιστα υπερτερούν ακόμα και σε σχέση με τα πρώτα -τότε- κτίρια που κατά πρωτοπορία χτιζόταν στην περιοχή της La Defence - το γνωστό επιχειρηματικό κέντρο του Παρισιού.

Αξιοσημείωτα είναι φυσικά και τα άλλα τελειωμένα projects της εποχής όπως το κτίριο του υπουργείου Δημ. Τάξεως (η άδεια δόθηκε επί δικτατορίας και περατώθηκε το 1978) το οποίο εμφανίζει σαφή επιρροή από το κίνημα του μπρουταλισμού, καθώς και το κτίριο της σημερινής ΓΑΔΑ αλλά και διάφορα νοσοκομεία όπως το 401 στρατιωτικό νοσοκομέιο στη Λ. Κατεχάκη.

Δυστυχώς, και με βάση από τα όσα μπορούμε να συνάγουμε από τις πηγές της εποχής (παρατηρείται μια λογοκρισία άνευ προηγουμένου λόγω ιδεολογικής μονομέρειας σε ότιδήποτε έχει γραφτεί μετά τη δικτατορία σχετικά με το θέμα) το χρονικό διάστημα της εμπειρίας που εκτείνεται η κατασκευή τέτοιων κτιρίων είναι σχετικά λίγο για να συναχθούν συμπεράσματα αναφορικά με το τι θα μπορούσε να είχε γίνει αν έστω και περιορισμένα, είχε επιτραπεί η κατασκευή ουρανοξυστών αλλά και μεγάλου ύψους στην Αθήνα.

Κατ' αρχήν, υπάρχει από πολλούς η βάσιμη και καθ' όλα σεβαστή άποψη ότι εφόσον ήδη είχε αρχίσει ένας οικοδομικός αναβρασμός κατασκευής υψηλών κτιρίων κατοικιών, στην πλειοψηφία τους χωρίς μεγάλες απαιτήσεις ποιότητας αλλά και με όλα τα νεο-ελληνικά χαρακτηριστικά που ξέρουμε σήμερα όσον αφορά το νόμιμο ή μη της χωροθέτησης τους (..."κατά παρέκκλισιν των κειμένων διατάξεων" όπως αναφέραμε πιό πάνω) , ενδέχεται ναι μεν κάποια στιγμή να είχαν χτιστεί κάποια εμβληματικά κτίρια σε κάποιες υψηλής προβολής λεωφόρους, υπάρχει όμως και ο φόβος, σύμφωνα με την ίδια άποψη, ιδίως τα προάστια της Αττικής να είχαν γνωρίσει ένα κύμα κατασκευής τσιμεντένιων κουτιών μετρίου μεν ύψους (έως 20 πατώματα) τα οποία θα είχαν αλλοιώσει ανεπανόρθωτα το Αττικό τοπίο, χωρίς να προσθέσουν τίποτα στην αίγλη που οι δικτάτορες διατείνονταν ότι επιθυμούσαν να προσδώσουν στην Αθήνα χρησιμοποιώντας σαν εργαλείο το ύψος.

Από την άλλη, υπάρχει και η αντίθετη άποψη ότι από το 1980 και μετά, όταν τελείωσε και το καλύτερο κατά πολλούς υψηλό κτίριο, το γνωστό Αtrina στο Μαρούσι, αλλά και τελευταίο στον κατάλογο των υψηλών κτιρίων όπως προαναφέραμε, θα μπορούσε να υπάρξει μια φάση ωρίμανσης εφόσον πολλά από τα σχέδια για νέας γενεάς πύργους δεν είχαν καμμία σχέση με τις συμβατικές πολυκατοικίες ενώ και ο Βικέλας, και ο Τομπάζης αλλά και νεώτεροι τότε αρχιτέκτονες φαινόταν να έχουν ετοιμάσει πολλά σχέδια από εκείνα που θα πρόσθεταν το στοιχείο του κοσμοπολιτισμού για το οποίο μιλήσαμε πιο πάνω.

Είναι γνωστό, σύμφωνα με πηγές της εποχής ότι κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 εκκρεμούσαν περί τις 30 άδειες νέων "πύργων". Φυσικά, μόνο εικασίες μπορούν να εκφραστούν σχετικά με το πως θα έμοιαζε η κορυφογραμμή (skyline) της Αθήνας αν έστω και κάποια από αυτά τα προτεινόμενα κτίρια πραγματοποιούταν...


4. Και τώρα τι;

Η πτώση της δικτατορίας και η άνοδος όλων των τμημάτων εκείνων του πληθυσμού τα οποία επί χρόνια ένοιωθαν στο πετσί τους το στίγμα της κοινωνικής διάκρισης έφερε και μια ανατροπή του σκηνικού. Για λόγους που μόνο ο ιστορικός του μέλλοντος -αν ασχοληθεί- θα γνωρίζει, τα ψηλά κτίρια έγιναν ο αποδιοπομπαίος τράγος για ότι πολεοδομικό κακό είχε συμβεί έως τότε στην Αθήνα. Αντί να υπάρξει ένας σοβαρός διάλογος, πέρα από ένα συνέδριο υψηλών κτιρίων που έλαβε χώρα το 1975, τα κτίρια αυτά δαιμονοποιήθηκαν μέχρις υπερβολής, όπως δείχνει και το απόσπασμα που παραθέτουμε στην αρχή του παρόντος άρθρου. Επιπλέον, ακριβώς ο εμβληματικός τους χαρακτήρας κατέστη ο στόχος των πυρών της κυριαρχούσας ιδεολογικής και πολιτισμικής "διανόησης" εφόσον αυτά αποτελούσαν σύμβολα της ολιγαρχίας του πλούτου, των επιχειρήσεων, της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, και το μέγεθος τους συμβόλιζε την επιβολή της ωμής δύναμης του καπιταλισμού πάνω στον άνθρωπο, κλπ κλπ

Παρά το γεγονός ότι τώρα τελευταία υπάρχει διάλογος σχετικά με την επανεξέταση της κατασκευής υψηλών κτιρίων στην Αθήνα ο οποίος έρχεται και επανέρχεται, οι φωνές της δαιμονοποίησης ακόμα κρατούν. Τριάντα και βάλε χρόνια μετά την αμετάκλητη συντριβή και λαϊκή καταδίκη της χούντας, ένα τέταρτο του αιώνα και βάλε μετά την κατασκευή του τελευταίου από τα ψηλά κτίρια της Αθηνας, η "χουντική" καταγωγή των ατυχών παραδειγμάτων κάθετης επέκτασης σε μια πόλη τεσσάρων και βάλε εκατομμυρίων κατοίκων, μαζί με ένα συνονθύλευμα από ετερόκλητα συμφέροντα στερούν την Αθήνα από μια παράμετρο λελογισμένης και υγιούς ανάπτυξης. Φοβικά κινούν τα σήμαντρα της αντίδρασης οι ιεροκήρυκες της δονκιχωτικής αντίδρασης αποκαλώντας "ξόανα" κτίρια που στο κάτω-κάτω της γραφής δεν είναι καλύτερα ούτε χειρότερα από τα υπόλοιπα που ζούμε, εργαζόμαστε, ερωτευόμαστε, διασκεδάζουμε. Μόνο ψηλότερα, τίποτα παραπάνω.

Αντιπροσωπευτικά της σκοτεινής δικτατορίας λοιπόν τα "ξόανα". Και ναι μεν καταστροφή και εκποίηση γαιών όπως αναφέρεται στο εναρκτήριο απόσπασμα σίγουρα συνέβη αλλά γι' αυτή σύμφωνα με τον συγγραφέα του εν λόγω άρθρου φταίνε λίγες δεκάδες ξεχασμένα εν πολλοίς ψηλά κτίρια και όχι ο τσιμεντένιος πολτός που εκτείνεται από τη Δραπετσώνα μέχρι το Πόρτο Ράφτη, και από τη Δροσιά μέχρι το Φάληρο...

Γνώμη μας είναι ότι η όλη υπόθεση των ψηλών κτιρίων στην Αθήνα θα έπρεπε να επανεξεταστεί σε πιο λογική βάση, όπως έχουμε ήδη γράψει, με την προοπτική ανέγερσης τους σε επιλεγμένα σημεία και εκτός οπτικής γειτνίασης με τα ιστορικά τοπόσημα της Αθήνας. Η φοβική προσέγγιση με τοτεμικά ανάλογα και αναφορές σε "ξόανα" προσδίδουν έκπτωση λόγου, ανορθολογισμό και νοηματική ένδεια σε ένα αναγκαίο διάλογο για το μέλλον των πόλεων μας που όπως φαίνεται έχει φθάσει σε μια φάση ωρίμανσης και απαιτεί πλέον άλλου είδους προσεγγίσεις και ποιότητα επιχειρηματολογίας.


Νάτο και το ξόανο
Από το άρθρο "Το ξόανο και η μάσκα"
του Γεωπόνου Γιάννη Σαβάκη


Σχόλια

Ο χρήστης gm2263 είπε…
Ένας επιπλέον σχολιασμός μου για το εναρκτήριο έναυσμα αυτού του άρθρου, από το παρελθόν με πολλά επιπλέον επιχειρήματα είναι διαθέσιμος ΕΔΩ

Δημοφιλείς αναρτήσεις από αυτό το ιστολόγιο

Οι Ουρανοξύστες της Κωνσταντινούπολης και μερικά διδάγματα για την Αθήνα

Το νεο-Ελληνικό Matrix και οι Ουρανοξύστες